Vaayirasiin Bilbilaa maali?

Addunyaa har’aa dijitaalaan walqabatee jiru keessatti, bilbiloonni ismaartii fi taableetonni keenya meeshaalee qunnamtii, hojii fi bashannanaaf barbaachisoo dha. Haa ta’u malee, meeshaalee kanneen irratti hirkattummaa waan qabaannuuf, yakkamtoota saayibariitiifis xiyyeeffannoo ijoo ta’u. Vaayirasiin moobaayilaa, gosa sooftiweerii hamaa meeshaalee moobaayilaa keessa seenuu fi miidhuuf qophaa’e, balaa guddaa fida. Vaayirasiin mobaayilaa maal akka ta’ee fi akkamitti akka irraa of eegdan hubachuun nageenya dijitaalaa keessan eeguuf murteessaadha. Barreeffama kana keessatti, addunyaa vaayirasii moobaayilaa keessa lixna, gosoota isaanii, mallattoo isaanii, sababa isaanii fi muuxannoowwan gaarii meeshaalee keessan nageenya isaanii eeguuf gargaaran qoranna.

Hiika Vaayirasii Mobaayilaa

Vaayirasiin Bilbilaa gosa sooftiweerii hamaa ykn malware yoo ta’u, addatti meeshaalee moobaayilaa kanneen akka bilbila ismaartii fi taableetota irratti xiyyeeffachuuf qophaa’eedha. Vaayirasoonni kun yeroo baay’ee osoo fayyadamaan hin beekin of fakkeessuu fi meeshaalee birootti babal’achuu danda’u. Meeshaan moobaayilaa tokko erga vaayirasichaan qabamee booda, raawwii hojii isaa gadi bu’uu irraa kaasee hanga hanna daataa fi hayyama malee argachuutti dhimmoota adda addaa mudachuu danda’a.

Barbaachisummaa fi Barbaachisummaa

Barbaachisummaan vaayirasii sochootuu hubachuu garmalee ibsuun hin danda’amu. Meeshaaleen sochootuu jireenya keenya guyyaa guyyaa keessatti waan murteessoo ta’aniif, dhiibbaan vaayirasiin qabamuu danda’u baay’ee guddachaa dhufeera. Odeeffannoon dhuunfaa, daataa faayinaansii fi qunnamtiin miira namaa kakaasu meeshaalee kanneen irratti kuufaman yakkamtoota saayibariidhaaf xiyyeeffannoo hawwataadha. Kana malees, meeshaaleen sochootuu hojiiwwan hojii waliin walqabataniif itti fayyadamni dabalaa dhufuun isaa, vaayirasiin qabamuun dhiibbaa ogummaa fi jaarmiyaa hamaa fiduu danda’a jechuudha. Waa’ee vaayirasii moobaayilaa barachuu fi tarkaanfiiwwan ittisaa hojiirra oolchuudhaan fayyadamtoonni meeshaalee fi odeeffannoo dhuunfaa isaanii balaa mudachuu danda’u irraa eeguu danda’u.

Gosaalee fi Ramaddiiwwan

Vaayirasiin socho’aa bifa adda addaa kan qabu yoo ta’u, tokkoon tokkoon isaanii amalaafi mala ittiin qabaman adda ta’e qabu. Gosoonni baay’inaan mul’atan keessaa muraasni kunooti:

Malware

Malware, gabaabduu sooftiweerii hamaa jedhu yoo ta’u, gosa bal’aa kan ta’ee fi sooftiweerii meeshaa tokko miidhuuf, fayyadamuuf ykn karaa biraatiin balaadhaaf saaxiluudhaaf qophaa’e kamiyyuu kan hammatudha. Jechi gaaddidduu kun vaayirasii, raammoo, Trojan, ransomware, adware, fi spyware of keessatti qabata. Malware meeshaa tokko keessa karaa veektarii adda addaa, kanneen akka buufachuu hamaa, haleellaa phishing fi networkii nageenya hin qabne dabalatee seenuu danda’a.

Spyware

Spyware gosa malware dhoksaan meeshaa tokko irraa hordofee odeeffannoo walitti qabuudha. Yeroo baay’ee osoo fayyadamaan hin beekin daataa miira namaa kakaasu kan akka jecha icciitii, odeeffannoo kaardii liqii, fi amala daawwannaa qabachuu danda’a. Basaasaa yeroo baayyee karaa gowwoomsaa kan akka buufachuu fakkeessanii ykn hayyama appii sobaatiin kan fe’amudha.

Adware

Adware beeksisa hin barbaachifne meeshaa keessan irratti agarsiisuuf kan qophaa’edha. Akkaataa idileetti gosoota malware biroo caalaa miidhaa xiqqaa kan qabu ta’us, seenuu fi ga’umsa meeshaa gadi buusu danda’a. Adware yeroo baayyee karaa sooftiweerii walitti qabame ykn marsariitiiwwan hamaa ta’een meeshaalee irratti karaa argata.

Ransomware

Ransomware daataa meeshaa keessan irratti argamu icciitii godha, hanga furiin kaffalamutti akka hin dhaqqabne taasisa. Gosti malware kun dhiphina guddaa fi kasaaraa maallaqaa fiduu danda’a. Ransomware yeroo baayyee karaa iimeelii phishing, download hamaa fi exploit kits babal’ata.

Trojans

Trojans, maqaa farda Trojan maqaa balleessituu kanaan moggaafame, fayyadamtoota gowwoomsuun akka isaan fe’an gochuuf sooftiweerii seera qabeessa fakkeessani. Erga fe’amanii booda gochoota miidhaa geessisan kanneen akka daataa hatuu, malware dabalataa fe’uu ykn meeshaa keessan hayyama malee fayyadamuu raawwachuu danda’u. Yeroo baayyee Trojans karaa gowwoomsaa buufachuu, email attachment fi marsariitiiwwan balaadhaaf saaxilamaniin babal’atu.

Worms

Worms sagantaalee ofumaan fakkeessanii fi faayila keessummeessituutti osoo hin maxxanin meeshaalee fi networkii irratti babal’atani dha. Qabeenya sirnaa fayyadamuu fi gosoota malware biroo haala mijeessuun miidhaa bal’aa geessisuu danda’u. Raammoonni akkaataa idileetti karaa saaxilamummaa sooftiweerii ykn pirootokoolii neetworkii keessatti mul’atuun babal’atu.

Gosoota vaayirasii mobaayilaa kanaa fi amala isaanii hubachuun meeshaalee keessan eeguuf tarkaanfii jalqabaati. Odeeffannoo fi dammaqiinsa qabaachuudhaan meeshaalee moobaayilaa keessan balaawwan hamaa kana irraa eeguuf tarkaanfiiwwan dursanii fudhachuu dandeessu.

Mallattoo fi Mallattoolee

Mallattoolee vaayirasii socho’aa adda baasuun dafanii adda baasuu fi salphisuuf murteessaadha. Mallattoolee meeshaan keessan vaayirasichaan qabamuu akka danda’u agarsiisan tokko tokko kunooti:

Baatirii Dhangala’uu

Mallattoolee vaayirasii moobaayilaa baay’ee mul’atan keessaa tokko baatiriin saffisaan dhumuu isaati. Appilikeeshiniiwwan hamaa duubaan hojjetan humna guddaa fayyadamuu danda’u, kunis umurii baatirii hir’isuutti geessuu danda’a. Baatiriin meeshaa keessanii yeroo biraa caalaa saffisaan akka dhumu yoo hubattan mallattoo sochii malware ta’uu danda’a.

Raawwii Suuta

Meeshaaleen vaayirasichaan qabaman yeroo baayyee raawwiin isaanii suuta jedhu ni mudata. Malware qabeenya sirnichaa garmalee fe’uu danda’a, kunis application suuta akka hojjetan ykn yeroo baayyee akka kufan taasisa. Bilbilli ykn taableetiin keessan akka tasaa yoo duubatti hafe ykn qabbanaa’e sababa vaayirasii mobaayilaatiin ta’uu danda’a.

Fayyadama Deetaa Hin Baramne

Fayyadamni daataa guddinni vaayirasii moobaayilaa agarsiisuu danda’a. Malwaren hayyama keessan malee interneetii keessan fayyadamuun gara meeshaa keessanii fi meeshaa keessanii irraa daataa erguu danda’a. Fayyadama daataa keessanii daballii hin eegamne hordofuun infekshiniiwwan dhufuu danda’an adda baasuuf isin gargaaruu danda’a.

Beeksisa Pop-up

Beeksisni pop-up hin barbaachifne dabaluu mallattoo infekshinii adware ta’uu isaati. Beeksisni kun yeroo browser keessan hin fayyadamnellee mul’achuu danda’a. Meeshaan keessan beeksisa garmalee agarsiisuu yoo jalqabe, keessumaa kan cufamuun rakkisaa ta’e, adware wajjin wal’aansoo qabaa jirtu ta’a.

Himannaa Hin Ibsamne

Kaffaltiin hin eegamne kaffaltii bilbila keessanii irratti kan dhufu appilikeeshiniiwwan hamaa ergaa barreeffamaa gatii olaanaa qaban erguu ykn bittaa hayyama hin qabne gochuu irraa kan ka’e ta’uu danda’a. Kaffaltii hin baratamne kamiyyuu yeroo hunda kaffaltii bilbila keessanii ilaaluun, dhukkuba malware ta’uu danda’u adda baasuu fi furuuf isin gargaaruu danda’a.

Sababoota fi Qabxiilee Balaa

Sababoota fi sababoota balaa vaayirasii moobaayilaa hubachuun isaan irraa fagaachuuf si gargaaruu danda’a. Karaaleen meeshaaleen moobaayilaa ittiin qabaman keessaa muraasni:

Appilikeeshiniiwwan Hin Mirkanoofne Buufachuuf
Appilikeeshiniiwwan madda ofiisaa hin taane irraa fe’uun carraa malware buufachuu ni dabala. Appilikeeshiniiwwan kun nageenya isaaniif kan hin qoratamne ta’uu danda’a, koodii miidhaa geessisu qabaachuu danda’u. Yeroo hunda appii manneen daldalaa ofiisaa kanneen akka Google Play ykn Apple App Store irraa buufadhaa.

Link Shakkii irratti cuqaasuun
Imeelii, ergaa gabaabaa ykn marsariitiiwwan hamaa (phishing emails), ergaa gabaabaa ykn marsariitiiwwan hamaa fayyadamtoonni gowwoomsuun hidhaa vaayirasii gara meeshaa isaaniitti buufatu akka cuqaasan gochuu danda’a. Ergaawwan hin barbaadamne irraa of eeggadhaa, osoo hin cuqaasin dura seera qabeessummaa hidhannoo mirkaneessi.

Wi-Fi Uummataa Fayyadamaa
Yeroo baayyee neetworkiin Wi-Fi ummataa nageenya kan hin qabne yoo ta’u, kunis haleellaan daataa akka salphaatti akka addaan kutan ykn malware meeshaalee walitti hidhaman keessatti akka naqatan taasisa. Wi-Fi ummataatiin daldala miira namaa kakaasu raawwachuu irraa fagaachuu fi nageenya dabalataaf neetworkii dhuunfaa dhugaa (VPN) fayyadamuu.

Sirna Hojii yeroon isaa darbe
Sirna opereetiingii tokkoo kan yeroon isaa darbe hojjechuun meeshaalee faayidaa fi haleellaa malware beekamaa ta’eef saaxilamoo taasisuu danda’a. Sirna hojii meeshaa keessanii yeroo hunda haaromsuun, balaa haaraa argame irraa eegumsa nageenyaa fi eegumsa haaraa akka qabaattan mirkaneessa.

Mallattoolee, sababoota fi sababoota balaa kana hubachuudhaan meeshaalee moobaayilaa keessan vaayirasii irraa eeguuf tarkaanfiiwwan dursanii fudhachuu dandeessu. Hojimaata nageenyaa gaarii hojiirra oolchuu fi waa’ee balaa dhufuu danda’u odeeffannoo qabaachuun odeeffannoo dhuunfaa fi jireenya dijitaalaa keessan nageenya akka qabaatu gargaara.

Qorannoo fi Qormaata

Infeekshinii vaayirasii sochootuu hatattamaan adda baasuun dhiibbaa inni qabu salphisuuf murteessaadha. Vaayirasiin sochootuu jiraachuu isaa adda baasuu fi mirkaneessuuf maloonni hedduun kunooti:

Appilikeeshiniiwwan Farra Vaayirasii Moobaayilaa
Karaaleen vaayirasii moobaayilaa adda baasuuf bu’a qabeessa ta’an keessaa tokko appii farra vaayirasii mobaayilaa beekamaa ta’e fayyadamuudha. Appilikeeshiniiwwan kunneen meeshaa keessan sooftiweerii hamaa sakatta’uu, balaa adda baasuu fi filannoowwan itti balleessan kennuu danda’u. Appii kanaan yeroo hunda sakatta’uun malware dafanii adda baasuun nageenya meeshaa keessanii eeguuf gargaara.

Sakatta’iinsa Harkaan
Software farra vaayirasii fayyadamuu malees, sochii shakkisiisaa adda baasuuf sakatta’iinsa harkaan raawwachuu dandeessu. Hayyama appii ilaaluun, itti fayyadama baatirii hordofuun, fi fayyadama daataa sakatta’uun, anomalies vaayirasii agarsiisuu danda’an mul’isuu danda’a. Fakkeenyaaf, appiin tokko hayyama hojii isaaf hin barbaachifne fakkaatu yoo qabaate, hamaa ta’uu danda’a.

Qorannoo Ogeessotaa
Dhimmoota ciccimoo ykn itti fufiinsa qabaniif, qorannoo ogeessaa barbaaduun ni gorfama. Tajaajilli suphaa ogeessaa meeshaa keessan irratti xiinxala gadi fageenya qabu kennuu, malware gadi fageenyaan uumame adda baasuu fi balleessuu danda’a. Infeekshinii walxaxaa ofuma keetiin furuun qormaata ta’uu danda’u to’achuuf meeshaalee fi ogummaa addaa qabu.

Filannoo Wal’aansaa

Vaayirasiin moobaayilaa erga adda baafamee booda tarkaanfii hatattamaa fudhachuun isa balleessuu fi meeshaa keessan eeguun barbaachisaa dha. Filannoon wal’aansaa bu’a qabeessa ta’e tokko tokko kunooti:

Furmaata Farra Vaayirasii Moobaayilaa
Software antivirus mobile fayyadamuun toora ittisa malware isa jalqabaati. Furmaatni kunniin eegumsa itti fufiinsa qabu osoo dhiyeessan balaa adda baasuu fi balleessuu danda’u. Softiweeriin farra vaayirasii keessan balaa haaraa haala bu’a qabeessa ta’een furuuf yeroo isaa eeggate ta’uu isaa mirkaneessi.

Warshaa Reset
Warshaa deebisanii dhaabuu raawwachuun meeshaa gara haala jalqabaatti deebisuun malware itti fufiinsa qabu balleessuu danda’a. Haa ta’u malee adeemsi kun daataa meeshaa keessan irratti argamu hundas ni haqa, kanaaf odeeffannoo barbaachisaa keessan deebisanii dhaabuu osoo hin deemin dura bakka bu’iinsa gochuun murteessaadha.

Tajaajila Suphaa Ogeessotaa
Infeekshinii walxaxaa ta’eef ykn yeroo maloonni biroo kufanii tajaajilli suphaa ogeessaa meeshaa sana gadi fageenyaan qulqulleessuu fi deebisuuf kennuu danda’a. Teeknishaanonni meeshaan sun sooftiweerii hamaa hunda irraa sirriitti qulqullaa’uu isaa mirkaneessuuf qorannoo fi sirreeffama sadarkaa olaanaa raawwachuu danda’u.

OS fi App Updates
Yeroo hunda sirna hojii fi appii haaromsuun meeshaan keessan paachota nageenyaa isa haaraa akka qabu mirkaneessa. Fooyya’iinsi kun yeroo baay’ee balaawwan malware fayyadamu kan ilaalu yoo ta’u, kunis vaayirasiin meeshaa keessan akka faaluun rakkisaa ta’a.

Tarkaanfiiwwan Ittisaa

Rakkoolee infekshinii vaayirasii socho’aa irraa of eeguuf tooftaa hundarra gaarii ta’e ittisi. Meeshaa keessan nageenya isaa eeguuf tarkaanfiiwwan ittisaa tokko tokko kunooti:

Appilikeeshiniiwwan Maddoota Amanamaa irraa buufadhaa
Balaa malware qabamuu hir’isuuf appii manneen daldalaa ofiisaa kan akka Google Play ykn Apple App Store qofa irraa buufachuu. Waltajjiiwwan kunneen tarkaanfiiwwan nageenyaa ciccimoo kan qaban yoo ta’u, yeroo hunda appii qabiyyee hamaa sakatta’u.

Fooyya’iinsa Sooftiweerii Yeroo Yeroo
Sirna hojii fi aplikeeshiniiwwan yeroo yeroon eeguun balaa malware fayyadaman irraa eeguuf gargaara. Meeshaan kee yeroo hunda fooyya’iinsa nageenyaa isa haaraa akka qabu mirkaneessuuf fooyya’iinsa ofumaan dandeessisi.

Fayyadama Appii Nageenya Moobaayilaa
Appii nageenya moobaayilaa beekamaa ta’e kaa’uun eegumsa itti fufiinsa qabu kan kennu yoo ta’u, balaa dhufuu danda’u si akeekkachiisa. Appilikeeshiniiwwan kunneen amaloota akka yeroo dhugaatti sakatta’uu, daawwannaa nageenya qabu, fi meeshaalee farra hannaa ni dhiyeessu.

Shaakala Daawwannaa Nageenyaa
Marsariitiiwwanii fi hidhannoowwan shakkisiisaa ta’an, keessumaa kanneen karaa ergaa hin barbaadamneen dhufan irraa fagaachuun carraa malware qunnamuu hir’isa. Nageenya toora interneetii keessanii guddisuuf biraawzari nageenya qabu kan amaloota akka eegumsa phishing fi qunnamtii nageenya qabu fayyadami.

Malawwan vaayirasii moobaayilaa adda baasuu fi yaaluu fi tarkaanfiiwwan ittisaa bu’a qabeessa ta’an hojiirra oolchuudhaan meeshaalee fi odeeffannoo dhuunfaa keessan balaa haleellaa saayibarii yeroo hunda mul’atu irraa eeguu dandeessu. Balaa guddachaa jiru keessatti nageenyi moobaayilaa keessanii cimaa akka ta’u mirkaneessuuf odeeffannoo fi dammaqina qabaadhaa.

Seenaa Dhuunfaa ykn Qo’annoo Haala

Muuxannoo addunyaa dhugaa hubachuun dhiibbaa vaayirasiin moobaayilaa fi barbaachisummaa tarkaanfiiwwan nageenya saayibarii irratti hubannoo gatii guddaa qabu kennuu danda’a. Qorannoon haalaa lama balaa fi bu’aa infekshinii vaayirasii sochootuu ibsan kunooti:

Qorannoon Haala 1: Infekshinii Malware

Dugduubee:
Joon, dizaayinara giraafikii bilisaa kan ta’e, maamiltoota waliin walqunnamtii, pirojektoota bulchuu fi faayiloota hojiin walqabatan barbaachisoo ta’an kuusuudhaaf bilbila ismaartii isaa irratti baay’ee hirkata ture. Gaaf tokko, appii suuraa gulaaluu miidhaa hin qabne fakkaatu marsariitii qaama sadaffaa irraa buufachuun, wantoota haaraa appii idilee keessatti hin argamne yaaluun isaa ni yaadatama.

Mallattoolee fi Argannoo:
Joon appii kana erga fe’ee yeroo muraasa booda baatiriin bilbila isaa saffisaan akka dhumuu fi daataa hin baratamne akka fayyadamu hubate. Bilbilli isaas haalaan saffisa isaa hir’isuu jalqabe. Joon malware qabaachuu shakkee appii farra vaayirasii mobaayilaa kan fe’e yoo ta’u, appii faayiloota hamaa hedduun jiraachuu isaanii mirkaneesse.

Dhiibbaa itti uumuu:
Malware kun odeeffannoowwan miira namaa kakaasan kan argate yoo ta’u, isaanis quunnamtii maamiltoota Joon fi faayiloota dizaayinii isaa tokko tokko dabalatee ture. Akka carraa ta’ee hojii isaaf bakka bu’aa qaba ture, garuu cabsi kun amantaa maamiltoota isaa balaadhaaf saaxilee ture. Infeekshiniin kun meeshaa isaa qulqulleessuu fi hojii idilee isaa deebisuuf waan hojjetuuf dhiphina guddaa fi yeroo hojii dhaabuus itti fideera.

Xumura:
John appii hamaa kana uninstall godhee, antivirus scan hedduu hojjetee, factory reset gochuun malware guutummaatti akka balleessu mirkaneesse. Barbaachisummaa appii maddoota amanamoo irraa qofa buufachuu kan barate yoo ta’u, amma yeroo hunda sooftiweerii nageenyaa fi sirna hojii isaa haaromsa.

Qorannoon Haala 2ffaa: Haleellaa Ransomware

Dugduubee:
Abbaan qabeenyaa daldala xixiqqaa kan taate Eema, bilbila ismaartii ishee fayyadamuun faayinaansii dhaabbata ishee, qunnamtii maamiltootaa fi hojii guyyaa guyyaa bulchuuf. Gaaf tokko, iimeeliin dhiyeessaa beekamaa tokko irraa kan dhufe fakkaatu kan isheef dhaqqabe siʼa taʼu, invoice itti dabalame akka buufattu isa kakaase.

Mallattoolee fi Argannoo:
Erga attachment kana buufattee booda bilbilli Emma akka tasaa cufamee ergaa furii gaafatu kan daataa ishee deebisee argachuuf gargaaru agarsiise. Faayiloonni daldalaa barbaachisoo taʼan, quunnamtii fi odeeffannoon maallaqaa ishee hunduu ransomware kanaan icciitiidhaan kan dhokfaman turan.

Dhiibbaa itti uumuu:
Haleellaan ransomware kun daldalli Emma akka dhaabbatu taasiseera. Odeeffannoo barbaachisaa hojii guyyaa guyyaa isheef barbaachisu argachuu waan hin dandeenyeef furii kaffaluu ykn daataa ishee dhabuun ishee mudate. Ogeessa nageenya saayibarii waliin mari’achuun, wabiin daataa deebisuu waan hin jirreef, furii akka hin kaffalle gorfameera.

Xumura:
Eema ransomware kana balleessuu fi daataa ishee deebifachuuf gargaarsa ogeessaa barbaaduu filatte. Barbaachisummaa daataa yeroo hunda duwwaa gochuu karaa ulfaataa ta’een kan baratte yoo ta’u, sooftiweerii farra vaayirasii fi leenjii hojjettootaa idilee yaalii phishing adda baasuu dabalatee tarkaanfiiwwan nageenyaa ciccimoo hojiirra oolchite.

Hubannoo Ogeessotaa
Ogeessota nageenya saayibarii irraa hubannoo argachuun hubannoo keenya waa’ee vaayirasii moobaayilaa fi muuxannoowwan gaarii ittisuuf gargaaran gadi fageessuuf gargaaruu danda’a.

Ogeessa Nageenya Saayibarii irraa kan fudhatame
Ogeettiin nageenya saayibarii beekamtuu Dr. Laura Jones barbaachisummaa of eeggannoo cimsitee dubbatti:
“Nageenyi moobaayilaa jireenya dijitaalaa keenya keessatti waan murteessaadha. Balaan saayibarii guddachaa waan jiruuf, fayyadamtoonni odeeffannoo fi of eeggannoo gochuun dirqama. Yeroo yeroon fooyya’iinsa, of eeggannoodhaan appii buufachuu, fi itti fayyadamni sooftiweerii nageenyaa maqaa gaarii qabu meeshaalee keessan irraa eeguuf furtuudha.” haleellaa hamaa.”

Gorsa Ogeessota IT irraa
Ogeeyyiin IT nageenya moobaayilaa irrattis gorsa qabatamaa ni kennu:

James Miller, Gorsaa Nageenya IT:
“Yeroo hunda appii kamiyyuu buufachuu ykn hidhaa cuqaasuu dura madda isaa mirkaneessi. Yaaliin fishing baay’ee ulfaataa ta’aa jira, murtiin yeroo muraasaaf darbuun illee cabsa nageenyaa guddaa fiduu danda’a. Bakka danda’ametti mirkaneessuu sababoota hedduu fayyadamuun eegumsa dabalataa dabaluu.” .”

Soofiyaa Lii, Ogeessi Nageenya Neetwork:
“Neetworkiin Wi-Fi ummataa balaa saayibarii kan horsiisudha. Neetworkiin nageenya hin qabne irratti daldala miira namaa kakaasu gaggeessuu irraa of qusadhaa, yeroo deemtan daataa keessan icciitii gochuuf VPN fayyadamuu yaadaa. Hayyama appii keessanii yeroo hunda ilaaluu fi kanneen kana booda itti hin fayyadamne uninstall gochuunis gargaaruu danda’a.” balaa xiqqeessuu.”

Muuxannoo dhuunfaa irraa barachuu fi gorsa ogeeyyii dhaggeeffachuudhaan, namoonni dhuunfaa haala walxaxaa nageenya moobaayilaa kana haala gaariin keessa deemuu danda’u, meeshaaleen isaanii fi daataa isaanii balaa mudachuu danda’u irraa eegumsa akka argatan gochuu danda’u.

Goolaba

Sochii dhuunfaa fi ogummaaf meeshaalee moobaayilaa keenya irratti hirkattummaa guddaa waan arganneef, balaa vaayirasiin moobaayilaa fidu hubachuu fi furuun barbaachisaa dha. Balaan kun daataa keenya balaadhaaf saaxiluu, hojii guyyaa guyyaa keenya jeequu fi bu’aa maallaqaa fi miiraa guddaa fiduu danda’a. Gosoota vaayirasii moobaayilaa adda addaa beekuudhaan, mallattoo isaanii adda baasuudhaan, tarkaanfiiwwan ittisaa bu’a qabeessa ta’an hojiirra oolchuudhaan meeshaalee fi odeeffannoo dhuunfaa keenyaa eeguu dandeenya.

Cuunfaa Qabxiilee Ijoo

Hiikaa fi Barbaachisummaa:

Vaayirasiin moobaayilaa sooftiweerii hamaa meeshaalee moobaayilaa keessa seenuu fi miidhuuf qophaa’aniidha.
Hirkatummaa keenya bilbiloota ismaartii fi taableetota irratti guddachaa dhufuun dhiibbaan vaayirasoota kanaa guddaa ta’uu danda’a.
Gosaalee fi Ramaddiiwwan:

Vaayirasiin mobaayilaa bifa adda addaatiin kan dhufu yoo ta’u, malware, spyware, adware, ransomware, Trojans, fi worms dabalatee.
Tokkoon tokkoon gosa amalaafi mala infekshinii adda addaa qaba.
Mallattoolee fi Mallattoolee:

Mallattoolee dhukkuba kanaan qabaman kanneen akka baatiriin dhumuu, raawwii suuta jedhu, itti fayyadama daataa hin baratamne, beeksisa mul’atu fi kaffaltii hin ibsamne.

Sababoota fi Qabxiilee Balaa:

Appii hin mirkanoofne buufachuun, hidhannoo shakkisiisaa cuqaasuun, Wi-Fi ummataa fayyadamuu fi sirna hojii yeroon isaa darbe carraa dhukkuba kanaan qabamuu ni dabala.

Qorannoo fi Qormaata:

Appilikeeshiniiwwan farra vaayirasii moobaayilaa, sakatta’iinsa harkaan, fi adda baasuu ogeessaa vaayirasii moobaayilaa jiraachuu isaa adda baasuu fi mirkaneessuuf gargaaruu danda’u.

Filannoowwan Wal’aansaa:

Wal’aansi bu’a qabeessa ta’e furmaata farra vaayirasii fayyadamuu, warshaa deebisanii dhaabuu raawwachuu, tajaajila suphaa ogeessaa barbaaduu, fi OS fi appii haaromsuu dabalata.

Tarkaanfiiwwan Ittisaa:

Maddoota amanamoo irraa appii buufachuu, fooyya’iinsa sooftiweerii yeroo hunda, appii nageenya moobaayilaa fayyadamuu, fi daawwannaa nageenya qabu shaakaluun infekshinii ittisuuf furtuudha.

Seenaa Dhuunfaa fi Hubannoo Ogeessotaa:

Qorannoon haala jireenya dhugaa dhiibbaa vaayirasiin moobaayilaa kan calaqqisiisu yoo ta’u, barbaachisummaa nageenya saayibarii kan cimsudha.
Gorsi ogeeyyii of eeggannoo, yeroo yeroon haaromsuu, of eeggannoodhaan appii buufachuu, fi itti fayyadama mirkaneessuu sababoota hedduu cimsa.
Waamicha Hojii Barnoota Dabalataaf
Haalli balaa meeshaalee moobaayilaa itti fufiinsaan guddachaa kan jiru yoo ta’u, barnootaafi hubannoon itti fufiinsa qabu murteessaa taasiseera. Jireenya dijitaalaa kee caalaatti eeguuf, gochoota armaan gadii ilaali:

Odeeffannoo Itti Fufaatii:

Oduu fi adeemsa nageenya moobaayilaa irratti mul’atu hordofaa.
Balaa haaraa fi tarkaanfiiwwan ittisaa irratti odeeffannoo argachuuf maddoota nageenya saayibarii fi biloogii beekamoo ta’an hordofaa.

Ofii fi Namoota Biroo Barsiisi:

Koorsii toora interneetii irratti fudhadhu ykn workshopii nageenya moobaayilaa irratti hirmaachuu.
Beekumsa keessan maatii fi hiriyoota keessaniif qooduun meeshaalee isaaniis akka eegan gargaara.

Muuxannoo Gaarii Hojiirra Oolchuu:

Yeroo hunda qindaa’inoota nageenyaa keessan ilaalaa fi haaromsaa.
Daataa keessan yeroo baayyee duwwaa godhi akkasumas jechoota icciitii cimaa, adda ta’e akkaawuntii hundaaf fayyadami.